 |
| Năm 2017, hò khoan Lệ Thủy được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. |
| Ảnh: TTXVN phát |
Hò khoan Lệ Thủy là loại hình nghệ thuật văn hóa dân gian, gắn bó bền chặt và trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong tâm khảm mỗi người dân Lệ Thủy, Quảng Bình (nay là tỉnh Quảng Trị). Năm 2017, hò khoan Lệ Thủy được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Cho đến nay, làn điệu quê hương độc đáo và đặc sắc ấy vẫn giữ vững bản sắc và phát triển mạnh mẽ.
*Đặc sắc hò khoan Lệ Thủy
Theo nghệ nhân địa phương, hò khoan Lệ Thủy là một hình thức diễn xướng dân gian mang tính tập thể cao, ra đời trong quá trình lao động sản xuất và mang tính đặc trưng của vùng chiêm trũng, sông nước Lệ Thủy. Người dân nơi đây khi sinh ra đã được nghe ông bà, cha mẹ hò khoan, lớn lên cùng những điệu hò khoan trong gia đình, làng xóm, tự thấm vào mình lời ca, điệu nhạc mang hồn cốt quê hương.
Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Lý (xã Phong Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình; nay thuộc xã Lệ Thủy, tỉnh Quảng Trị) - Chủ nhiệm Câu lạc bộ Nghệ nhân hò khoan Lệ Thủy là người đã dành trọn đời cho hò khoan Lệ Thủy. Với niềm đam mê và sự gắn bó bền bỉ, bà trở thành một nghệ nhân am hiểu sâu sắc nhất về các làn điệu, câu hò quê hương. Hò khoan Lệ Thủy có 9 mái hò (tức là điệu hò), gồm các mái: dài, ruỗi, chè, nện, ba, xắp, hò khơi, lỉa trâu và mái hò nậu xăm. Các “lối hò” (chủ đề) có khi sử dụng lối hò kể chuyện, hoặc tự sự. Các làn điệu mộc mạc, gần gũi, thân thuộc với đời sống, lao động của nhân dân, phản ánh mọi mặt của cuộc sống.
 |
| Các nghệ nhân, câu lạc bộ văn hóa dân gian trên địa bàn tỉnh Quảng Trị bền bỉ thực hành, trao truyền các giá trị văn hóa truyền thống đến cộng đồng và thế hệ mai sau. |
| Ảnh: TTXVN phát |
Hò khoan Lệ Thủy không phân biệt diễn viên với khán giả mà có hò cái và hò con. Hò cái là người “lĩnh xướng”, còn hò con là người “xố”. Mỗi câu hò thường chỉ có một người lĩnh xướng, còn người "xố" thì có thể một hoặc cả đám đông gọi là “hội xố”. Điều này thể hiện rõ tính quần chúng và thu hút đám đông mạnh mẽ, tạo ra hiệu ứng rộn ràng, sảng khoái. Nội dung các làn điệu hò khoan Lệ Thủy mang đậm tính nhân đạo, chiến đấu, nhân văn và sự bình đẳng trong xã hội, không phân biệt giàu nghèo, sang hèn, chủ tớ, tuổi tác, nghề nghiệp, quê quán… Điều này thể hiện tính chân, thiện, mỹ trong cuộc sống thường nhật cũng như niềm đam mê hò khoan của cư dân Lệ Thủy. Cùng với việc thể hiện tình yêu đất nước, quê hương sâu nặng, hò khoan Lệ Thủy luôn nhắc nhở con người sống trọn chữ hiếu - trung - nghĩa và sự thủy chung.
Nét đặc sắc nhất là tính ngẫu hứng và sáng tạo rất cao trong quá trình diễn xướng. Khi hò, một bên cất lên câu xướng bất kỳ, càng hóc búa càng thú vị và bên kia phải lập tức đáp lại. Chậm một nhịp là coi như thua cuộc. Có những lối hò mang tính đố mẹo, đấu trí, đòi hỏi người hò phải nhanh trí, am hiểu đời sống và sở hữu vốn ngôn ngữ phong phú mới có thể đối đáp kịp. Nhạc cụ của hò khoan Lệ Thủy khá đơn giản, có thể là trống đại, trống chầu hay đôi tay vỗ vào nhau nhịp nhàng, tạo ra âm thanh hấp dẫn làm nền cho câu hò.
Hò khoan Lệ Thủy diễn ra phong phú mọi lúc, mọi nơi, trong những ngày lễ, Tết, hội làng, các sự kiện quan trọng của địa phương hay trong quá trình lao động, sản xuất... Với những làn điệu mộc mạc, thân thương, ngọt ngào và mang nặng nghĩa tình của đất và người xứ Lệ, hò khoan Lệ Thủy được người dân nâng niu, giữ gìn, trở thành cầu nối tinh thần không thể thiếu của nhân dân địa phương. Sợi dây kết nối với nguồn cội cùng tình yêu quê hương và niềm tự hào trong mỗi người con xứ Lệ càng nhân lên khi hò khoan Lệ Thủy được vinh dự là một trong những di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc.
 |
| Các nghệ nhân, câu lạc bộ văn hóa dân gian trên địa bàn tỉnh Quảng Trị |
| Ảnh: TTXVN phát |
*Bền bỉ giữ gìn, trao truyền di sản quê hương
Hò khoan Lệ Thủy là tiếng lòng tha thiết, món ăn tinh thần gắn bó bền chặt và không thể thiếu trong đời sống cộng đồng của đất và người Quảng Trị. Điệu hò quê hương được người dân nâng niu, giữ gìn và được quảng bá rộng rãi trên mọi miền đất nước và cả ở nước ngoài. Đó là nhờ vai trò quan trọng và sự đóng góp không nhỏ của các nghệ nhân hò khoan. Họ là những người lặng thầm giữ hồn di sản, để những giá trị văn hóa dân gian của dân tộc được thắm mãi.
Dù đã ngoài tuổi 70 nhưng Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Lý, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Nghệ nhân hò khoan Lệ Thủy vẫn miệt mài gắn bó, “giữ lửa” làn điệu hò khoan Lệ Thủy. Không chỉ giỏi diễn xướng, nhạc cụ, soạn lời và truyền dạy hò khoan cho lớp sau, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Lý còn là người “thuyền trưởng” đầy trách nhiệm, tận hiến, cùng các thành viên trong câu lạc bộ bền bỉ thực hành, bảo tồn và trao truyền một loại hình văn hóa nghệ thuật giá trị cho cộng đồng.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Lý chia sẻ: “Điều chúng tôi luôn trăn trở là làm sao để bồi đắp, lan tỏa tình yêu và các giá trị văn hóa dân gian cho lớp trẻ. Phải cố gắng bảo tồn, trao truyền và quảng bá hò khoan Lệ Thủy - di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc để nó không bị mai một giữa nhịp sống hiện đại như ngày nay”.
Dù bận rộn với cuộc sống, công việc riêng nhưng mỗi thành viên trong Câu lạc bộ Nghệ nhân hò khoan Lệ Thủy đều cố gắng duy trì sinh hoạt, luyện tập và thực hành hò khoan khoảng 2 buổi/tuần. Cùng với việc sưu tầm, soạn, viết lời, tổ chức dàn dựng và biểu diễn các tiết mục, phục vụ tuyên truyền nhiệm vụ chính trị tại địa phương, các nghệ nhân, Câu lạc bộ Nghệ nhân hò khoan Lệ Thủy cũng như các câu lạc bộ văn hóa dân gian trên địa bàn tỉnh cũng tích cực quảng bá di sản quê hương và truyền dạy cho lớp sau. Đối với các câu lạc bộ thế hệ trẻ, các nghệ nhân tận tình chia sẻ, hướng dẫn tập luyện, uốn nắn từng câu hò điệu hát chuẩn chỉ, trực tiếp tham gia truyền dạy cho học sinh trên địa bàn và những người đam mê điệu hò quê hương.
Sau sáp nhập tỉnh, để thắt chặt tình đoàn kết và tạo sân chơi ý nghĩa, gắn kết những người đam mê hò khoan, yêu văn hóa dân gian, các câu lạc bộ văn hóa dân gian của tỉnh Quảng Trị đã có những cuộc gặp gỡ, giao lưu. Tháng 9/2025, tại Trung tâm Văn hóa-Thông tin và Truyền thông Lệ Thủy, Câu lạc bộ Nghệ nhân hò khoan Lệ Thủy đã tổ chức chương trình giao lưu, kết nối với 14 câu lạc bộ văn hóa dân gian trên địa bàn. Đại diện Ban Tổ chức cho biết, nhiều tiết mục được đầu tư công phu, kết hợp hài hòa thể loại dân ca Bình Trị Thiên, làm nổi bật cái hay cái đẹp của hò khoan Lệ Thủy. Chương trình còn nhận được sự quan tâm đồng hành của cấp ủy, chính quyền xã Lệ Thủy, Trung tâm Văn hóa, Thể thao và Truyền thông Lệ Thủy trong hành trình bảo tồn, lan tỏa giá trị di sản quê hương.
Theo Nghệ nhân dân gian Nguyễn Thanh Thiếu, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Dân ca hò khơi Ngư Thủy (xã Sen Ngư, tỉnh Quảng Trị), câu lạc bộ ra đời với mong muốn góp phần nhỏ trong việc bảo tồn, gìn giữ, sưu tầm các làn điệu dân ca, nhất là các điệu hò khoan mang nét đặc trưng của quê hương. Thời gian qua, câu lạc bộ đã nỗ lực bảo tồn hò khơi và hò nậu xăm (hò kéo lưới) hai thể loại hò đặc trưng của người dân vùng biển, đồng thời thực hành và truyền dạy dân ca Bình Trị Thiên, trong đó có hò khoan Lệ Thủy… Tháng 10/2025, Liên hoan các câu lạc bộ hò khoan và dân vũ tổ chức đã thu hút sự tham gia sôi nổi của đông đảo người dân cùng nhiều câu lạc bộ yêu văn hóa dân gian, đặc biệt là hò khoan Lệ Thủy. Điều đáng mừng là sự xuất hiện đa dạng về thành phần tham dự, từ các câu lạc bộ giàu kinh nghiệm cho đến lực lượng trẻ đầy nhiệt huyết.
Những chương trình giao lưu và liên hoan không chỉ tạo không gian gặp gỡ, trao đổi, học hỏi giữa các câu lạc bộ mà còn góp phần nâng cao năng lực thực hành, nuôi dưỡng và lan tỏa giá trị di sản văn hóa, trong đó có hò khoan Lệ Thủy. Qua đó, tình yêu quê hương, niềm tự hào dân tộc tiếp tục được vun đắp, góp phần xây dựng đời sống văn hóa tinh thần phong phú, lành mạnh trong cộng đồng.
 |
| Hội thi các nghệ nhân, câu lạc bộ văn hóa dân gian trên địa bàn tỉnh Quảng Trị |
| Ảnh: TTXVN phát |
*Chung tay lan tỏa giá trị di sản
Trong suốt chiều dài tồn tại và phát triển, hò khoan Lệ Thủy nói riêng, các di sản văn hóa phi vật thể của tỉnh Quảng Trị luôn được các cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa và các cấp chính quyền, tổ chức đoàn thể... quan tâm, tiếp sức để các di sản văn hóa được bảo tồn, phát huy và ngày càng lan tỏa.
Ông Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể Thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị cho biết: Tỉnh có 18 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, trong đó có hò khoan Lệ Thủy. Nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể của địa phương, ngành Văn hóa tỉnh Quảng Trị đã triển khai nhiều hoạt động thiết thực, ý nghĩa, như tham mưu UBND tỉnh xây dựng các chương trình hành động để bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể; tổ chức các chương trình, liên hoan, tạo điều kiện cho các nghệ nhân, câu lạc bộ có cơ hội gặp gỡ, trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm. Sở cũng phối hợp, hỗ trợ, hướng dẫn các địa phương tổ chức các lễ hội, nhằm thực hiện tốt công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa; tham mưu và thực hiện tốt chính sách hỗ trợ các nghệ nhân, góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp các nghệ nhân giữ vững đam mê, thực hành và truyền dạy các giá trị văn hóa.
Sở luôn sâu sát cùng chính quyền, xã, phường, đặc khu phát hiện, động viên các nghệ nhân trong công tác bảo tồn, thực hành, trao truyền và lan tỏa giá trị văn hóa phi vật thể trong cộng đồng. Đơn vị cũng tham mưu, đề xuất tỉnh khen thưởng, động viên các nghệ nhân - những người giữ hồn di sản văn hóa quê hương; đồng thời đề xuất Trung ương xét tặng các danh hiệu kịp thời, xứng đáng cho các nghệ nhân.
Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Lý và nhiều nghệ nhân và các câu lạc bộ yêu mến di sản văn hóa truyền thống mong muốn, công tác xã hội hóa trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể cần tiếp tục được quan tâm, thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa. Bà kỳ vọng các cấp, ngành liên quan sẽ có thêm cơ chế hỗ trợ kinh phí hoạt động cho các câu lạc bộ hò khoan; đồng thời tăng cường tổ chức chương trình giao lưu, lớp tập huấn, bồi dưỡng nhằm nâng cao kỹ năng biểu diễn, kỹ năng truyền dạy hò khoan và các loại hình di sản văn hóa của dân tộc.
Trong hành trình gìn giữ di sản, việc thực thi các chính sách hiệu quả về bảo tồn văn hóa, di sản và các cơ chế, chính sách đặc thù phù hợp là yếu tố quan trọng nhằm kịp thời động viên, tôn vinh đội ngũ nghệ nhân trong bảo tồn, truyền dạy văn hóa truyền thống. Sự quan tâm hỗ trợ, đồng hành từ các cấp, ngành và chính quyền địa phương, tổ chức, đoàn thể cùng sự ủng hộ của nhân dân, cộng đồng xã hội có ý nghĩa rất quan trọng. Đây được xem là bệ đỡ trợ lực giúp nghệ nhân, câu lạc bộ văn hóa dân gian được tiếp sức, thêm gắn bó, trách nhiệm và nỗ lực hơn trong hành trình bảo tồn di sản./.
