Trong tiến trình bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc thiểu số, việc nghiên cứu, xây dựng và đưa vào sử dụng trang phục sinh hoạt cộng đồng cho đồng bào Chứt, tỉnh Quảng Trị mang ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Không chỉ lấp đầy “khoảng trống” văn hóa suốt nhiều năm, những bộ áo quần truyền thống được nghiên cứu công phu và trao cho cộng đồng còn tạo nền tảng để các giá trị văn hóa Chứt được gìn giữ, lan tỏa, tiếp nối bền vững trong đời sống đương đại.
 |
| Thiếu nữ trong trong phục dân tộc Chứt. |
| Ảnh: TTXVN phát. |
*Hoàn thiện “mảnh ghép” còn thiếu hụt
Dân tộc Chứt là một dân tộc thiểu số ít người của Việt Nam, gồm các nhóm: Sách, Rục, Arem, Mày, Mã Liềng, cư trú chủ yếu ở các xã vùng núi xa xôi sát khu vực biên giới. Do điều kiện cư trú đặc thù, lịch sử di cư phức tạp cùng những khó khăn kéo dài về kinh tế - xã hội, trong thời gian dài, đồng bào Chứt chưa hình thành bộ trang phục sinh hoạt cộng đồng rõ ràng và thống nhất.
Thực tế này dẫn đến hạn chế trong sinh hoạt văn hóa. Dịp lễ hội, Ngày hội đại đoàn kết, hoạt động giao lưu văn nghệ hay giáo dục truyền thống tại trường học, cộng đồng, hội thi, sự kiện lớn của địa phương và đất nước... đồng bào Chứt gặp khó khăn trong thể hiện bản sắc riêng. Việc thiếu trang phục truyền thống khiến hình ảnh văn hóa dân tộc Chứt chưa được nhận diện đầy đủ trong bức tranh đa dạng của cộng đồng các dân tộc anh em.
Chị Hồ Thị Toàn, bản Y Leng, xã Dân Hóa cho biết, do không có trang phục truyền thống nên nhiều sự kiện lớn, bà con có gì mặc nấy. Mong muốn có một bộ trang phục truyền thống của dân tộc mình luôn khắc khoải trong mỗi người Chứt...
Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn đó, Đề tài nghiên cứu khoa học về trang phục truyền thống của đồng bào dân tộc Chứt do Viện Dân tộc học - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam chủ trì thực hiện đã đánh dấu bước ngoặt quan trọng. Đây là công trình nghiên cứu công phu, nghiêm túc, được thực hiện bởi các giáo sư, tiến sĩ hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực dân tộc học, văn hóa học, với sự tham gia trực tiếp của cộng đồng người Chứt tại địa phương - chính là những chủ thể văn hóa.
Ông Mai Xuân Thành, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị cho biết, việc nghiên cứu và hoàn thiện trang phục sinh hoạt cộng đồng cho người Chứt không đơn thuần là phục dựng hình thức bên ngoài mà là quá trình nhận diện, chắt lọc và tái hiện những giá trị văn hóa cốt lõi. Qua đó, thể hiện sự trách nhiệm của chính quyền địa phương, ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch trong việc đồng hành cùng đồng bào dân tộc thiểu số, nhất là các dân tộc có dân số ít người; đồng thời, minh chứng cho kết quả cụ thể, sinh động của sự gắn kết giữa nghiên cứu khoa học - chính sách văn hóa - thực tiễn cộng đồng.
Trang phục là thành tố quan trọng của bản sắc văn hóa. Khi được nghiên cứu nghiêm túc và xây dựng trên nền tảng khoa học, trang phục sẽ trở thành biểu tượng văn hóa, giúp cộng đồng người Chứt tự tin thể hiện mình trong không gian sinh hoạt chung.
Từ kết quả nghiên cứu, trang phục sinh hoạt cộng đồng của người Chứt được thiết kế phù hợp sử dụng tại các không gian văn hóa, bảo đảm vừa giữ gìn bản sắc truyền thống vừa thích ứng điều kiện sinh hoạt hiện nay. Điều này góp phần hoàn thiện “mảnh ghép” còn thiếu trong không gian văn hóa dân tộc Chứt, tạo sự đồng bộ giữa trang phục, lễ hội, diễn xướng dân gian và đời sống tâm linh.
Từ những ý nghĩa trên, ngày 26/12 mới đây, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Trị đã tổ chức lễ giao nhận trang phục sinh hoạt cộng đồng lần đầu cho các đội, câu lạc bộ văn nghệ truyền thống đồng bào Chứt trên địa bàn các xã Thượng Trạch, Dân Hóa, Kim Phú, Kim Điền, Tân Thành, Tuyên Lâm...
Trên cơ sở kết quả nghiên cứu khoa học, trang phục sinh hoạt cộng đồng của người Chứt được trao lần này sẽ trở thành biểu tượng văn hóa giàu ý nghĩa, góp phần củng cố khối đại đoàn kết các dân tộc, làm phong phú thêm đời sống văn hóa cơ sở và bản đồ văn hóa đa sắc tộc của tỉnh Quảng Trị.
*Lan tỏa bản sắc trong lễ hội, giáo dục và đời sống cộng đồng
Dân tộc Chứt có đời sống tinh thần phong phú, thể hiện qua các làn điệu dân ca “Kà tơm tà lênh”, kho tàng truyện kể dân gian về nguồn gốc tộc người cũng như hệ thống tín ngưỡng gắn chặt với thiên nhiên. Các nghi lễ truyền thống như cúng thần rừng, thần sông suối, lễ cúng giang sơn... phản ánh sâu sắc quan niệm sống hài hòa giữa con người và tự nhiên.
 |
| Người dân bản Yên Hợp tập hát các làn điệu dân ca được xem là bản sắc của đồng bào dân tộc Chứt. |
| Ảnh: TTXVN phát |
Trong bối cảnh đó, việc có trang phục sinh hoạt cộng đồng phù hợp để sử dụng trong các lễ hội, nghi lễ và hoạt động văn hóa không chỉ làm tăng tính trang trọng, thiêng liêng mà còn giúp các giá trị văn hóa được biểu đạt trọn vẹn hơn. Trang phục trở thành “ngôn ngữ không lời”, góp phần kể câu chuyện về lịch sử, tín ngưỡng và đời sống của người Chứt thông qua màu sắc, hoa văn và cách sử dụng.
Ông Đặng Quang Huy, Trưởng phòng Văn hóa UBND xã Kim Phú cho biết, trên địa bàn xã, đồng bào Chứt sinh sống tập trung tại 4 bản, đời sống kinh tế - xã hội của bà con còn nhiều khó khăn. Để bảo tồn, gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa, xã đã thành lập 4 đội và câu lạc bộ văn hóa, văn nghệ tại các bản. Trước đây, mỗi dịp lễ hội, Tết Nguyên đán hay hội diễn, bà con phải mượn hoặc thuê trang phục của dân tộc khác.
Nay được sự quan tâm, hỗ trợ của Nhà nước, đồng bào đã có trang phục sinh hoạt cộng đồng của dân tộc mình. Những bộ trang phục này mang giá trị lâu dài trong công tác bảo tồn văn hóa, tạo điều kiện thuận lợi để các đội văn nghệ, câu lạc bộ của các bản tổ chức hiệu quả hoạt động văn hóa, lễ hội truyền thống. Đây là tiền đề quan trọng từng bước phục dựng, bổ sung và phát huy nét bản sắc riêng của cộng đồng dân tộc Chứt...
Việc đưa trang phục sinh hoạt cộng đồng vào sử dụng trong trường học, nhất là tại các trường phổ thông dân tộc nội trú được xem là giải pháp quan trọng để giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ. Trang phục không chỉ xuất hiện trong các tiết mục văn nghệ hay ngày hội lớn mà còn trở thành công cụ trực quan giúp học sinh hiểu rõ hơn về cội nguồn, bản sắc và niềm tự hào dân tộc.
 |
| Những "mầm xanh" dân tộc Chứt ở bản Rào Tre. |
| Ảnh tư liệu: Thanh Tùng - TTXVN |
Em Cao Thị Dung, học sinh lớp 11D, Trường Phổ thông Dân tộc nội trú Trung học phổ thông Quảng Trị chia sẻ: Trước đây, nhiều học sinh dân tộc Chứt chưa tự tin khi tham gia hoạt động văn hóa chung vì chưa có trang phục riêng. Được sử dụng trang phục sinh hoạt cộng đồng của dân tộc mình giúp chúng em cảm nhận rõ hơn mình là một phần của cộng đồng đa dạng, bình đẳng và giàu bản sắc. Nay, được mặc trang phục của dân tộc mình, em cảm thấy rất vui, tự hào cũng như có trách nhiệm hơn trong việc giữ gìn các giá trị truyền thống của dân tộc.
Thầy Phạm Hồng Việt, Hiệu trưởng Trường Phổ thông Dân tộc nội trú Trung học phổ thông Quảng Trị cho hay, học sinh dân tộc Chứt hiện chiếm khoảng 42% tổng số học sinh của nhà trường, vì vậy việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc được xác định là nhiệm vụ trọng tâm. Nhà trường thành lập Câu lạc bộ văn hóa dân gian, sinh hoạt định kỳ hằng tuần với sự tham gia của học sinh dân tộc Chứt và Bru - Vân Kiều. Trước đây, do chưa có trang phục sinh hoạt cộng đồng chính thống, học sinh dân tộc Chứt gặp nhiều khó khăn khi tham gia hoạt động văn hóa. Được trao tặng bộ trang phục truyền thống của dân tộc Chứt là nguồn động viên rất lớn, giúp các em tự tin hơn, thể hiện trọn vẹn bản sắc trong các hoạt động văn hóa, văn nghệ, lễ hội của nhà trường và địa phương. Đây là việc làm rất thiết thực, có ý nghĩa lâu dài đối với công tác giáo dục và bảo tồn văn hóa dân tộc.
Về lâu dài, việc sử dụng trang phục sinh hoạt cộng đồng trong các hoạt động giao lưu văn hóa, du lịch cộng đồng cũng mở ra cơ hội giới thiệu hình ảnh người Chứt một cách chân thực, sinh động. Trang phục trở thành cầu nối giữa cộng đồng với xã hội, góp phần nâng cao nhận thức, tạo sự tôn trọng và thấu hiểu đối với các giá trị văn hóa của một dân tộc ít người.
Để phát huy giá trị những bộ trang phục truyền thống của dân tộc Chứt cần sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền địa phương, ngành Văn hóa, nhà trường và cộng đồng. Việc tuyên truyền, hướng dẫn sử dụng trang phục đúng mục đích, đúng không gian sinh hoạt văn hóa là yếu tố then chốt, giúp trang phục không chỉ “được trao” mà thực sự trở thành một phần sống động của đời sống cộng đồng.
Việc nghiên cứu, hoàn thiện và đưa trang phục sinh hoạt cộng đồng của người Chứt vào sử dụng là minh chứng cho cách tiếp cận bền vững trong bảo tồn văn hóa, trong đó lấy cộng đồng làm trung tâm, khoa học làm nền tảng và thực tiễn làm thước đo, người dân được hưởng lợi. Khi bản sắc được nhận diện, trân trọng và trao truyền qua từng thế hệ, văn hóa không chỉ được gìn giữ mà còn trở thành động lực tinh thần góp phần củng cố khối đại đoàn kết các dân tộc, làm giàu thêm bản đồ văn hóa đa sắc các dân tộc anh em của tỉnh Quảng Trị nói riêng và cả nước nói chung./.
